Letërsia në Kosovë është vajzërore apo grua e bukur dhe e mençur

Intervista me Z. Pandeli Koçi( Sazan Goliku)

Nga: Alketa Maksuti Beqari

Hyrje

Në Bibliotekën Kombëtare të Tiranës, në Salla “ Paolo Petta” pranë tavolinës më afrohet një Zotni dhe më thotë: Më falni, cilin autor po lexoni? I përgjigjem: Autor nga Kosova.

Gëzohem shumë që studioni autor nga Kosova. Unë jam marr nga vitet ‘ 70 me autorët nga Kosova.

Jam e interesuar të di më shumë për krijmtarinë e autorëve në Kosovë, sidomos të kohës para demokracisë. Nëse dëshironi mund të realizojmë një intervistë – shpreha interesin time me dëshirën.

Z. Pandeli Koçi pranoj pa hezitim.

Dua të vë në djeni lexuesit e këtij shkrimi, se në vitet kur demokracia nuk ishte vendosur, në Shkollën e Mesme , gjimnaziste, për historinë dhe gjeografinë e Kosovës njohuritë na përcilleshin nga Mësuesit me Shkrim. Në librin e letërsisë shqipe pak autorë studionim të Kosovës.

Kosova ishte e munguar.

Dhe për të plotësuar mungesën po Ju sjell letërsinë e Kosovës së parademokracisë në Shqipëri, falë rastësisë në Tempullin e Dijes.

Intervista:

1. Z. Pandeli Koçi, si erdhi ideja e botimit të veprave nga autorë të Kosovës?

Në vitet ‘ 70, punoja në redaksinë e poezisë tek Shtëpia Botuese “ Naim Frashëri”. Shef i redaksisë së Poezisë, Dramës dhe Kritikës ishte Dhimitër Fullani. Por para se të vazhdoj po tregoj se poezinë e Kosovës e njihja nga Agim Gjakova me veprën “…..dhe ata thanë se është një vend në botë” e botuar në 1962 dhe Adem Istrefi, student i letërsisë në vitet që edhe unë kam qënë student. Dashurinë për Kosovën e kam marr nga xhaxhai im, i cili më rriti pasi u kthye nga Argjentina, ku emigroi. Por, le të kthehemi tek letërsia e Kosovës. 

Një ditë në tavolinën, ku punoja vjen shefi, Dhimitër Fullani dhe më thotë se kemi urdhër nga lart të botojmë vepra nga autorë të Kosovës. Me autorizim si ishte koha atëhere, shkoj të marr librat, botimet të cilat gjendeshin në Bibliotekën Kombëtare në arkiv ose të rezervuara. Autorizimin e kisha edhe nga Lidhja e Shkrimtarëve, në atë kohë udhëzimet ishin gjithmonë nga lart. Kështu në ‘ 71 doli Antologjia e parë me titullin “ Për ty” , titull të cilin e mora nga Esat Mekuli dhe një vit më pas me Antologjinë e dytë të titulluar “ E di një fjalë prej guri”, titull i marr nga Azem Shkreli. 

Në përzgjedhjen e poezive isha i kujdesshëm për vet kohën që jetonim. Në këto Antologji ishin Enver Gjelqeku, Ali Podrimja, Rahman Dedaj, Fahredin Guraj, Din Mehmeti, Jakup Ceraja, Agim Vinca, Josip Rela, Edi Shukriu, Flora Brovina, Jusuf Buxhovi, Mehmet Kraja. Librat nuk lejoheshin të dilnin nga Biblioteka dhe më duhej t’ i shkruaja. Ndihmesë të madhe më ka dhënë gruaja ime, të dy deri sa mbyllej Biblioteka kopjonim poezitë duke I shkruar me dorë. Kishte raste i detyruar, fshehurazi t’ i fshija librat nga pas, të mbuluara nën xhaketë dhe shkoja në redaksi për të shtypur. 

2. Si e cilësoni ju, nivelin e letërsisë të Kosovës së asaj kohe?

Po flas për poezinë se në atë kohë poezinë mbuloja. Ishte një poezi që I afrohej poezisë botërore me figuracione të ngjeshura dhe konceptimin poetik. Pra, faza e poezisë retorike ishte kapërcyer. Jugosllavia e asaj kohe ishte më e hapur me botën. Kishte edhe autorë tradicionalë apo me retorizëm të rëndomtë. 

3. Në poezitë e autorëve sa e prekshme ishte tema e lirisë? Sa e dukshme ishte në vargjet e autorëve?

Para se të përgjigjem, po ju kujtoj që një pjesë e autorëve i kishin kushtuar poezi edhe Titos, gjithmonë do kujtojmë që poezia apo vepra analizohet nga koha dhe kushtet, vendi. Pra, jo vetëm tek ne ka ndodhur që i është kushtuar poezi udhëheqësit. 

Kthehem tek përgjigjia e pyetjes, tema e lirisë ishte e simbolizuar te Fjala, Kulla, Gjaku, pra nëpërmjet hermetizimit. Pra idestë dhe aspiratat e tyre shpreheshin nëpërmjet ekuivokeve, për arsye që t’i shmangeshin goditjeve të regjimit. Në disa raste kanë përfunduar në burg si Jakup Ceraja, Rexhep Elmazi, të cilin dhe e vranë. Ashtu sikur ndodhi me Jusuf Gërvallën. Një vit pas vrasjes së tij, botova romanin “ Rrotull “ në 1983. Romanin ma dha e shoqja e Jusufit, Suzana, kur u kthye nga Gjermani, për arsye sigurie në Tiranë. Parathënia është shkruar nga Ismail Kadare dhe vizatimet së bashku me kopertinën nga Abdurrahim Buza. Më kujtohet një vizatim për skicimin e një ndgarjeje që përshkruan Jusufi tek romani si i lidhën serbet rrotull mullarit fshatarët dhe mullarit i vunë zjarrin. Botova reçensionin tim mbi romanin në gazeta “ Zëri i Popullit”, gjithashtu. Kjo ishte situata e poetëve, autorëve të Kosovës. 

4. Si u prit romani nga shkrimtarët në Shqipëri?

Pak kritikë shkruheshe në atë kohë si në“ Drita” edhe “Nëntori”. 

5. Niveli i letërsisë shqipe në Kosovë dhe Shqipëri si ndryshonte apo më saktë dallimet, veçoritë që i karakterizonin  autorët e Kosovës. 

Anton Pashku, babain e modernizmit të letërsisë shqipe.

6. Babai i modernizmit edhe nga autorët në Kosovë dhe në Shqipëri?

Po, babai i letërsisë shqipe moderne.

7. Pse është babai i modernizmit? Cilat janë veçoritë që e bëjnë të tillë?

Romani i tij, proza ka skemën e ndërtimit, strukturën dhe konceptin e përshkrimin e personazhit dhe rrjedhjes së ngjarjeve jashtë kufijëve të tradicionales, realistes si jemi mësuar ne ta shohim prozën, romanin. “ Oh” është vepra e tij që e personifikon si autor. 

8. Të gjithë autorët e asaj kohe i keni botuar?

Jo të gjithë, Beqir Myslimin për shembull, ose autorin që ju po lexonit. Nuk më kujtohen rrethanat pse nuk e kemi botuar Mirko Gashin, një poet që është përkrah Ali Podrimes, Azem Shkrelit, poet i krahut verilindor që dallon oër stilin e tij të të shkruarit. Një bohem, i lindur në Grykën e Karadakut, aty ku bashkohen trojet shqiptare.

9. Si u krijuan rrethanat që ju filluat Lektor në Dega e Gjuhë Letërsisë, Lektor i Kursit Special për Letërsinë e Kosovës?

Jemi në vitet ’85 , vjen më takon Profesor Nasho Jorgaqi dhe më thotë se kam marr leje nga lart që me studentët e vitit të katërt të hap Kurs Special për Letërsinë në Kosovë. Për të përgatitur leksionet shfrytëzoja  Historinë e Letërsisë, kritikën letrare të Kosovës, Gjurmë Albanologjike, revistën “ Jeta e Re”, “ Jehona” të Shkupit, gazetën “ Fjala”, libra me studime dhe kritika letrare që ndodheshin në Biblioteka Kombëtare. E kisha të vështirë sepse metodat, terminologjia me metodën e realizmit socialist tek ne. 

Fillova me poezinë, me dramën e Anton Pashkut, me romanet. Kishte autorë si Beqir Myslimi që nuk mund të flisja, dramën e Rexhep Qoses e të tjerë autorë. 

10. Kur ju i trajtonit veprat e autorëve hynit deri në analizën e thellë të anës psikologjike të personazheve në dramë, roman apo tregim? Ose si e pasqyronit gjendjen shpirtërore të autorit? 

Më tepër kanë qënë leksione panoramë, një herë në javë ishin leksionet, më pas dy herë, por me orë akademike dy orëshe ishin. Flisja për stilin e të shkruarit, tiparet e secilit dramaturg, por jo deri në hollësitë apo trajtimin e secilit personazh. 

11. Sa ishin të interesuar studentët për lëndën? 

Kishte studentë të interesuar si Mimoza Ahmeti, Ben Blushi që janë emra të njohur. 

12. Lënda ishte firm në vlerësimin e studentëve?

Po firm, me notë. 

13. Kur hyri demokracia lidhjet tuaja me letërsinë e Kosovës si vazhduan?

Pas ’91, botoja në faqe letrare të organeve të shtypit shkrime për autorë të Kosovës, kam shkruar për Anton Pashkun, Agim Vincin e të tjerë autorë. 

14. Letërsia në Kosovë është vajzërore apo Grua e bukur dhe e mençur?

Pyetjes tuaj figurative unë nuk mund t’i përgjigjem se majat nuk janë arritur edhe sot. Nuk kemi më si ka shkruar Rahman Dedaj, Ali Podrimja, Azem Shkreli, apo Ibrahim Kadriu, Jusuf Buxhovi, Rexhep Qosja. Nga brezi i ri kam lexuar pak për vet moshën dhe punëve të mija të kësaj kohe. Pra, pyetjes tënde nuk mund t’ I përgjigjem me figurat që përdorët ju. 

Faleminderit, Z. Pandeli Koçi për kohën që më kushtuat. Ishte kënaqësi të realizoja intervistën me ju. 

Pandeli Koçi ka lindur në Vlorë më 1942. Ka kryer Fakultetin Histori – Filologji në Tiranë dhe ka punuar mësues, punonjës kulture, gazetar, si dhe redaktor letrar në SHB “Naim Frashëri” e gjetkë. Që nga viti 1970 është marrë aktivisht me botimin e letërsisë shqiptare të botuar në Kosovë dhe ka qenë lektor i këtij krahu të letërsisë shqiptare në Universitetin e Tiranës.

Nga viti 1981 – 2002 ka punuar si drejtues në sektorin e shtypit të Kuvendit të Republikës. Ka shkruar poezi, prozë dhe letërsi për fëmijë, si dhe tekste këngësh.

Është marrë me kritikë e studime letrare, recensione dhe ese. Është fitues i disa çmimeve kombëtarë dhe vendorë. Ka qenë kryetar i Shoqatës Mbarëshqiptare të Shkrimtarëve për Fëmijë e të Rinj nga 2008-2016.

Mehmet Rrema: Vështrim për poezinë e Haxhi Muhaxherit

Pse është e bukur poezia? 

Jo vetëm se ajo është shkruar bukur nga ana estetike, sintsksore, figurative, as pse e bën poetin të përjetoi në mënyrë mjaft emocionsle një fenomen të natytës apo shoqëror, që nëpërmes shqisave të tij të thella, bën që në çast nëpër trup t'i kalojnë mornica, bën që aty për aty nga thellësia e shpirtit t'i dalin tinguj, e me këto tinguj të krijoi melodi, ta këndoi bile me zë të lartë a vajtoi atë që ndjen,por poezia është e bukur sepse kur ajo lexohet nga të tjerët, bashkëkohësit e poetit, por edhe breza,e breza të ardhshëm, do të kenë të njëjtat emocione, do të kërcasin dhëmbët nga dhembja apo do të ekzaltohen nga gëzimi. Është e bukur se ajo na jep një gjendje të caktuar të një personi a sendi apo të të një fenomeni,duke na e përshkruar bukur, por nga ky përshkrim sendet dhe fenomenet duken se lëvizin, marrin jetë, gëzojnë, apo hidhërohen. Është e bukur sepse në ato pak fjalë ajo na jep shumë. Është e bukur sepse duke e përshkruar me mjeshtri një objekt, ai, jo vetëm që merr trajta e ngjyra të gjalla, por duket se vërtetë në të është instaluar edhe shpirtë ,duket sikur objejtet lëvizin, flasin, ndjejnë si të ishin njerëz dhe këtë poeti nuk e bën në mënyrë mekanike, jo kurrësesi. Ai na e jep natyrshëm ashtu siç bën natyra me produktet e saj që i rrit dhe zhvillo me kujdes e përkushtim, edhe poeti me durim, e "kreh nusen" me durim mëkon dhe rrit fëminën dhe bile e mëson dhe si të sillet në shoqëri. E tillë është edhe poezia për poetin Haxhi Muhaxheri. Poezia për Haxhiun është si fëmia. Ai kujdeset shumë për të. Kjo është arsyeja pse nga pena e tij dalin poezi me vlera të larta artistike dhe estetike, poezi me përmbajtje të theksuar kombëtare; të cilat jo vetëm e pasurojnë fondin e poezisë tonë kombëtare, por i bëjnë nder edhe asaj evropiane e më gjërë. 

Pra, poeti Muhaxheri është pjesë e asaj plejade poetësh kosovar, që për arsye të vlerave të larta artistiken, cilido vend do të dëshironte t'i kishte të tijët. Ai ka një varg të përsosur në të gjitha parametrat e tij. I shkurtër, konçiz, i bukur estetikisht dhe me domethënje të thellë. E gjithë poezia e tij përshkohet nga mjë bosht i artë që është dashuria për atdheun dhe përpjekja për të ruajtur me fanatizëm deri në vetmohim çdo pëllëmbë të tij, çdo fjalë të gjuhës së bukur shqipe. Gjuhë standarte, plot figura dhe larg huazimeve apo futjes shabllon të fjalëve të panevojëshe, e pasur me figura që i japin poezisë së Haxhiut, një melodi të ëmbël. Ajo herë është e lehtë si flladi, por kur ia do puna, kur është në diskutim atdheu, ai kthehet në uragan që është gati të ngrej të vdekurit nga varri për t'i hedhur në sheshbetejë.

Zgjohu Ali Podrimja
E ti zëmë pritë të keqes

Ku është Ali Podrimja, mos vallë është duke fjetur?... Por poeti e thërret, e thërret se ka forcën magjike në fjalët e tij, ta ngrjë të vdekurin nga varri e ta bëjë bashkëluftëtar, për t'i zënë pritë të keqees që ka marrë shpatën dhe po kërcënon atdheun, të paprekshmin,të pazevendësueshmin,të madhërishmin, të shenjtin
Poezia ka fjalën dhe me anë të sajë,paraqet me vërtetësi kuptimin dhe përmbajtjen. Ajo i paraqet format dhe ngjyrat me anë të fjalës e kështu, ndryshe nga artet e tjera u jep edhe shpirtë të pastër e dinamik.

Zotin mallkova
Që as kokën e ktheu
Kur Kosovës ia lidhje plagët

Nuk duron padrejtësitë që t'i bëhen Kosovës poeti ynë. Ai Zot mbi Zot ka atdheun, prandaj kur ai shikon se çfarë padrejtësishë luhen më kurriz të Kosovë, e Zoti hesht ai ia lëshon mallkimin me tëro forcën e tij të fjalës, e për fat të mirë, fjala e tij është e fortë, mallkimi i tij, i cili del nga një shpirtë i pastër, por i plaguar nga padrejtësia, ai mallkim bie rëndë aty ku e adreso poeti sepse ai nuk ia do të keqen askujt, as edhe vetë Zotit, por mbi të gjitha do vendin e tij e për të është gati për çdo sakrificë. Kësisoj. kur shikon se Evropa hesht, duke qëndruar indiferente ndaj padrejtësisë që i bëhen një populli që gjithëmonë ka qenë në të drejtën e tij, duke mos cënuar të drejtat e të tjerëve; kur shikon se kjo Evropë bashkohet dhe puthet skutave me barbarin, ai me të drejtë e quan Evropëzezë.

Europëzeza prapë fle
e djalli me shajkaqë nge kry


Poeti nuk mund të heshti. Nuk mundet se atdheu ka nevojë për zërin dhe fjalën e tij të vyer, ashtu siç kemi nevojë ne për ajrin e pastër, ajërin që dikush po na e ndot e kjo ndoshta bën që atdheu të drobitet e të kërkoi ndihmë nga të vdekurit se të gjallët po e braktisin. E poeti Haxhi Muhaxheri, di edhe kujt t'i drejtohet. Sepse edh ai, adhtu si Ali Podrimja, ia di vuajtjet Kosovës.

Zgjohu... O burr i dheut

Të thërret Kosova
Me zërin e saj të mekur...


*    *    *


Këngët tona 
Të pushtojnë lartësitë

Ai do që këngët të pushtojnë lartësitë, Atje do që t'i shikoi, në maja. Dhe ai nuk do diçka si dhuratë, e aq më pak lëmodhë. Jooo, kurrësesi. Ai i do këngët në majë, do frutet e punës së tij. Madje, duke lozur edhe me ekstremet e parabolës së jetës, lindjes dhe vdekjes.

Do të varrosemi
Kur të na lindin të vdekurit
Për të lindur
Kur të vdekurit të na varrosin

Lindjen dhe vdekjen i afron kaq afër aq sa u alterno rolet. Në fakt këto dy ekstreme të parabolës së jetës dalin dhe përfundojnë në të njëjtën drejtëz, në të njëjtin rrafsh ku mbështeten apo marrin pikënisjen
Me një gjuhë të pasur, që të ngjall emocione nga njëra poezi tek tjetra ai vjen tek lexuesi qetë qetë e kuvendon shtruar si burrat qëmoti. Poezitë e tij të shkurtra por me një fuqi tëjashtëzakonëshme shorehje, të fusin në mendime dhe të joshin t'i rilexish,rilexosh e rilexosh. Poeti përdor një varg të shkurtër me pak fjalë, por të ngarkuar me mendime, kjo është karakteristikë e tij dhe një vlerë që pasuron poezinë tonë shqipe në tërësi


Sall një atdhe e ka Martini

Pra Martini nuk është si disa të tjerë që ndprrojnë fytyrë e atdhe sa herë ua lyp interesi i ngushtë. Jo ai, Martini i Haxhiut, ka vetëm një, për atë jeto, për atë gëzohet kur e sheh në ditë të bukura për atë hidhërohet kur e shikon në hall. Ai edhe gjumin e bën të mbushur me ëndërra sepse ka merak për atdheun të cilit po i kanosen ca uqër të zi e të vjetër.
Janë ata ujqër që më shumë se kushdo në botë i njeh Kosova,djepi i vuajtjeve, djepi i këngëve dhe të poezisë,djepi i rezistencës dhe gjenerimit të jetës si askush tjetër

*   *   *

Rrënjët thellë më tokë
Lirinë qeleshe mbi kokë

Kur lisat i ngulin rrënjët thellë në tokën dardane, nuk ka stuhi që t'i shkul, e kjo ua  mundëson ta mbajnë qeleshen e bardhë mbi kokë. Edhe përkunder faktit se 
përballë plisave dhe lisave qendrojnë shpesh korbat dhe Zoti i tyre vampir, Perunit i Madh me bijët e tij përbindësha. Ata kënaqen me vuajtjet e popullit të Kosovës aq sa dhëmbët u bijnë nga të qeshurat.

Dhëmbet u ranë së qeshuri
E Peruni i Madh*
Hiqte valle mbi kockat tona

*   *   *

Luadh gomerësh
a mal ujqërish të uritur
që e kafshojnë tinëz Lirinë

Ëshë i dëshpëruar poeti kur shikon se nganjëherë atdheut i duhet të përballet me ujqërit e uritur të cilët kërkojnë ta kafshojnë egërsish ku të munden e me ca gomarë që akoma thonë:- Inshalla nuk po na ha-
Se atdheu i sulmuar nga të katër anët nga ujqër, kthehet për poetin atdhrdashës në "plagë zemëre që rritet e rritet.

*   *   *

Tash - s'na mbeti tjetër
Veç t'i kujtojmë netët
Kur fshehtas loznim me yje
E zjarri ndizej brenda nesh

Shpesh poetin e gjejmë duke kujtuar ditët e shkuara. Nuk dihet kush dhe pse ia vrau verën. Dihet që ajo hohë ka mbetur e pa shlyeshme në shpirtin e poetit dhe duket se një arësye e fortë e ka shtyrë të pranoi një realitet që tashmë nuk mund të ndryshoi, por që do të kujtoi ato net të shkuar, kur brenda shpirtit u ndizej një zjarr..

E kur Ti më vjen
Sikur ma hap qiellin
Bien shtatë daulle
Dhe hëna puth diellin

Janë vërtetë perla, madreperla, u thonë italianët, poezitë lirike të shkruar me aq pathos nga dira e mjeshtri Haxhi Muhaxheri. Janë çaste ku ai pret t'i vijë ajo, apo ajo vjen rastësisht e në zemrën e tij çel pranvera, qielli hapet në tokë ndizet muzika, bien shtatë daullet, kurse në qiell dashnorët puthen në qetësinë e tyre e nën tingujt e këtij ahengu në tokë. Ja pra sa thjesht e bukur, ai me artin e tij arrin të bashkoi qiellin me tokën.


Linda e vdiqa 
Disa herë për Ty
Kështu i thotë poeti poezisë, për të cilën edhe detin e kaloi për vrimë të gjilpërës! Po edhe poezisë, sidomos asaj shqipe, i duhen poetë si Haxhi Muhaxheri.